Kultura świata

Sztuka ulicy a przestrzeń miasta

Udostępnij

Streetart, czyli sztuka ulicy, jest dziedziną sztuki tworzoną w przestrzeni publicznej. Wywodzi się z graffiti, ale wykracza poza jego zakres i dlatego definiuje się je jako post-graffiti lub neo-graffiti. Sztuką ulicy jest zarówno tradycyjne graffiti, jak i plakaty, murale, wlepki, instalacje czy projekcje wideo w przestrzeni miasta. Jest wszelką sztuką rozwijającą się w miejscach publicznych, a tym, co ją wyróżnia jest zgodnie z genezą tego zjawiska nielegalny charakter, wynikający z braku akceptacji ze strony władz miejskich (choć niektóre z nich, tak jak Brazylia, pod pewnymi warunkami legalizują tę działalność). Artyści działający w przestrzeni miejskiej uwzględniają w swoich pracach szersze rozumienie sztuki, wykraczające poza sztukę jako obiekt np. rzeźbę czy proces np. performans w przestrzeni miejskiej. Sztuka miasta to sztuka popularna, czyli filmy, komiksy, plakaty, wlepki, przemysłowy design towarów czy wnętrz, a więc wszystko to, w czym wyraża się miejski styl życia oraz miejski „look”.


Sztuka ulicy narodziła się w Stanach Zjednoczonych pod koniec lat 60. XX wieku. Była „nowego typu interwencją w przestrzeń miasta, pojmowanego już nie tylko jako miejsce ekonomicznej i politycznej władzy, ale jako czasoprzestrzeń terrorystycznej władzy mediów, znaków i dominującej kultury” (Dziamski, s. 294). Graffiti stało się dla mieszkańców gett amerykańskich miast narzędziem oporu wobec dominującej kultury, znakiem przypominającym o istnieniu innych – niewidzialnych, wyzyskiwanych, trawionych przez biedę i przemoc, części tych miast.


Przestrzeń i wizerunek miasta kształtują różne podmioty – zarówno artyści, jak i władze miasta. Przestrzeń jest ważna dla mieszkańców miasta w ich realnym, codziennym funkcjonowaniu w miejscu zamieszkania, natomiast wizerunek jest jedynie jej fasadą, czyli jedną z ról, jaką ona spełnia. Artyści współtworzą przestrzeń, w tym i obraz miasta, ale ich celem nie jest jedynie wprowadzenie kolejnej zmiany w formie znaku w tkankę miasta, a wywołanie dyskusji. Ich odpowiedzialność polega właśnie na umiejętnej grze o miasto. Tym co wyróżnia interwencje artystyczne od nieartystycznych, jest rozbudzenie debaty tworzącej „pluralistyczny i polemiczny charakter miasta” (Dziamski s. 306).

  

Graffiti jest częścią kultury hip-hopu, jego rozwój jest związany z postępem techniki – nowymi sposobami nagrywania i odtwarzania muzyki, rozwojem tańca tzw. breakdance imitującego ruchy robotów, czy też wprowadzania aerozolowych farb na rynek. Tworzenie murali i graffiti wymaga zarówno planowania, jak i projektowania oraz używania różnych technik malowania, ale jest ono często bardzo odruchowe i intuicyjne. Wielu artystów wypracowało swój własny styl, który stał się ich znakiem rozpoznawczym. Obecnie do najważniejszych artystów streetartu w Brazylii zaliczani są m.in. OSGEMEOS (bracia bliźniacy Otavio oraz Gustavo Pandolfo), Binho Ribeiro, Eduardo Kobra, Nunca („Nigdy”), Alexandre Orion, Alex Senna, Andre Farkas, Zezão, Crânio („Czaszka”) (Flecha, Jönsson, Dornan, s. 7).

Współczesna sztuka ulicy w Brazylii jest hybrydą pomiędzy tradycyjnym ozdabianiem przestrzeni publicznych, a wpływami z zagranicy, przede wszystkim z kultury hip-hop ze Stanów Zjednoczonych. Ma unikalną estetykę, która łączy fantasy, realizm i tematy polityczne -i stanowi źródło inspiracji dla artystów na całym świecie (Flecha, Jönsson, Dornan, s. 5). Od końca lat 90. XX wieku rola sztuki ulicy stale wzrasta, a jej funkcje ulegają dywersyfikacji. Sztuka ulicy często wpisuje się w dyskurs publiczny dotyczący tożsamości – w szczególności mieszkańców faweli, czy też staję się narzędziem aktywizacji młodzieży z grup defaworyzowanych. Co ciekawe, z uwagi na zbyt wysokie ceny farb w sprayu, w Brazylii wykształcił się specyficzny styl malowania zwany przez znawców tematyki „brazylijskim graffiti”, w którym wykorzystuje się farby i rolki lateksowe do wypełnienia namalowanych natryskowo konturów.

  

W marcu 2009 r. przyjęto w Brazylii ustawę, która zdekryminalizowała sztukę ulicy. w, Sztuka ulicy może zostać uznana za legalną, jeśli mural czy graffiti wykonano za zgodą właściciela nieruchomości. Rio de Janeiro jest przykładem miasta, które ma szczególnie postępową politykę odnośnie działalności artystów. W 1999 roku władze miasta zainicjowały projekt „não pixe, grafite” („nie oznaczaj, twórz graffiti”), w ramach którego podnoszono świadomość młodych twórców na temat znaczenia przestrzeni publicznej w życiu mieszkańców miasta, zachęcając do tworzenia w niej graffiti zamiast aktów wandalizmu. aproszono 35 artystów graffiti do zaprezentowania różnorodności swoich stylów. Od tego czasu zaczęto wydawać coraz więcej zezwoleń na dekorowanie murów czy ścian publicznych budynków, przyczyniając się do rozwoju tej formy ekspresji artystycznej w różnych częściach miasta (Young, 2012). 

Jakie zmiany w przestrzeni miasta i w relacjach pomiędzy jego mieszkańcami powoduje sztuka uliczna? Warto przyjrzeć się temu zagadnieniu, biorąc pod uwagę powierzchnię, na której ona najczęściej powstaje. Ściana czy mur dzieli przestrzeni na część prywatną i publiczną. Jest czyjaś, stanowiąc jednocześnie część miasta. Z perspektywy ulicy jest odczytywana zarówno przez mieszkańców miasta, jak i odwiedzających. Jak pisze Jakub Dąbrowski, znajdujące się na ścianie graffiti czy mural „narusza święte prawo własności i jednocześnie problematyzuje relacje ściany z przestrzenią” (Dąbrowski, s. 36). Głównie dzieje się to w obszarach takich jak konsumpcja, bezpieczeństwo czy segregacja rozumiana jako przynależność zarówno do danej dzielnicy ze względu na jej charakter, jak i do grupy społecznej. 

  

Sztuka ulicy konkuruje z wszelkiego rodzaju reklamami, licznie pokrywającymi miejskie przestrzenie. Ta druga traktuje powierzchnie – mur, ścianę czy inny element architektury, jak rusztowanie. Jej celem jest przekonanie do zakupu, używając prostego lecz krzykliwego komunikatu, czegoś o danym produkcie czy usłudze, co ma oglądającego skłonić do jej zakupu. Powstaje relacja sprzedawca-konsument. Graffiti, plakat czy wlepka też stanowi pewien rodzaj komunikatu, sztukę ulicy charakteryzuje jednak inna estetyka i bardziej niekomercyjny charakter, oderwany od kakofonii handlowej symboliki. Wywołuje inną reakcję - powoduje chęć dialogu czy dyskusji, może być też krokiem do bardziej świadomej percepcji otoczenia (Dąbrowski, s. 37). 

Sztuka ulicy kontestuje podział na to, co prywatne i to, co publiczne, powodując że to pierwsze staje się otwarte na działania wszystkich, a to drugie jest zawłaszczane przez jednostkę. Przestrzeń miasta jest zaplanowana, a instytucje władzy kształtują i kontrolują funkcje różnych miejsc, wyznaczając parki, dzielnice handlowe i finansowe czy obszary mające szczególne znaczenie z punktu widzenia historii miasta i pamięci jego mieszkańców. Owe praktyki dzielenia przestrzeni wiążą się zarówno z określonymi sposobami zachowań jak i pewnymi kodami estetycznymi. Sztuka ulicy łamie te kody i podziały, zmieniając znaczenia nadawane poszczególnym miejscom, np. gdy murale czy graffiti pojawiają się w pobliżu obiektów sakralnych czy na skwerach upamiętniających wydarzenia w dziejach miasta. Jednocześnie może ona także kwestionować przynależność artystów do określonych grup społecznych, pozwalać zwalczać ich stygmatyzację czy marginalizację (Dąbrowski, s. 37).

  

W Rio de Janeiro istnieją projekty integracji społecznej, w których wykorzystuje się sztukę ulicy, na przykład w projektach takich organizacji pozarządowych jak CUFA (Central Única das Favelas - Jednolita Centrala Faweli) czy Afroreggae Cultural Group. CUFA działa od 1999 roku, zajmując się działaniami społecznymi, kulturalnymi, sportowymi czy politycznymi w całej Brazylii, a jej celem jest wzmocnienie pozycji mieszkańców faweli. Powstała z inicjatywy młodych ludzi z różnych faweli poszukujących przestrzeni do wyrażenia siebie i rozwiązywania swoich problemów. Afroreggae Cultural Group to organizacja pozarządowa założona w 1993 roku i działająca w Vigário Geral Slum w Rio de Janeiro, której misją jest promowanie włączenia i sprawiedliwości społecznej poprzez sztukę, kulturę i edukację afrobrazylijską. Grupa ma na celu obudzenie potencjału artystycznego i podniesienie samooceny wśród młodych ludzi z klasy robotniczej (Flecha, Jönsson, Dornan, s. 8).

Innym przykładem działalności społecznej zainicjowanej w fawelach jest organizacja Projeto Queto, założona przez Francisco da Silvę, lidera zespołu grafficiarzy –Nação Crew . Organizacja działa w Sampaoi, faweli położonej w północnej strefie Rio de Janeiro, w której dorastał Da Silva. Oferują oni warsztaty dla dzieci i młodzieży, podczas których uczestniczki i uczestnicy, poznając różne techniki graffiti, obcują z językiem portugalskim i kulturą Brazylii. W lokalnym ośrodku kultury można również wziąć udział w zajęciach z produkcji ścieżek dźwiękowych i utworów muzycznych, jak i projektowania i szycia ubrań. Ich celem nie jest jednak jedynie rozwinięcie twórczych umiejętności w środowisku marginalizowanym społecznie, ale także pomoc w znalezieniu zatrudnienia poprzez stymulowanie tworzenia mikro-firm (Young, 2012). 

  

Sztuka ulicy jest także narzędziem rewitalizacji różnych części Rio de Janeiro. W 2013 roku władze miasta zleciły wykonanie ogromnego muralu w okolicy portu Maravilha. Głównym autorem muralu był artysta, Tomaz Viana (Toz), który z udziałem ośmiu innych osób, stworzył to dzieło o powierzchni 2100 m2, wysokości 30 metrów i szerokości 70 metrów. To miejsce ma głębokie znaczenie i jest przedmiotem badań, z uwagi na jego historyczne i kulturowe znaczenie dla zrozumienia procesów migracji i formowania się społeczeństwa brazylijskiego (od czasów handlu niewolnikami po okres II wojny światowej). Dodatkowo  port i jego okolicę przebudowano w związku z organizacją igrzysk olimpijskich w Rio de Janeiro w 2016 roku. Zwiedzanie zrewitalizowanego portu – obejmującego obszar ok. 5km2, stanowi program jednej z wycieczek po Rio de Janeiro oferowanych przez inicjatywę Insight Architecture (więcej informacji: https://insight-architecture.com/about). 

Sztuka ulicy staje się również atrakcją turystyczną Rio de Janeiro. Rio street art tour to inicjatywa proponująca kilka tras zwiedzania miasta szlakiem jego murali i graffiti (http://riostreetarttour.com/tablet/tours.html). Istnieje możliwość obejrzenia sztuki ulicy zlokalizowanej w południowej (m.in. Santa Teresa, ogród botaniczny) lub w północnej (m.in. dzielnica Lagoa oraz galeria Leblon) części miasta, jak i obejrzenia twórczości wraz z konkretnym artystą według zaproponowanej przez niego trasy (istnieje możliwość zwiedzania m.in. z Tomazem Vianą znanym jako Toz, Marcelo Mentem czy Acme, czyli Carlosem Esquivelem). Jak podkreślają organizatorzy, trasy są na bieżąco zmieniane wraz z powstawaniem ciekawych murali i graffiti w nowych lokalizacjach. 

 

Źródła:

Jakub Dąbrowski, „The medium is the message” – graffiti writing jako McLuhanowski środek wyrazu, w: Duchowski M., Sekuła E. (red.), Street art. Między wolnością a anarchią, Warszawa 2011, s. 32-57.

Grzegorz Dziamski, „Artystyczne interwencje w przestrzeń miejską”, w: Rewers E. (red), Miasto w sztuce – sztuka miasta, Kraków 2010, s. 285-306.

Angela C. Flecha, Cristina Jönsson, D'Arcy Dornan, „Visiting murals and grafitti art in Brazil”, źródło: www.researchgate.net

Michelle Young, The Legalization of Street Art. in Rio de Janeiro, Brazil, 2012, źródło: https://untappedcities.com/2012/02/13/the-legalization-of-street-art-in-rio-de-janeiro-brazil/.

Strony internetowe: https://insight-architecture.com/about; http://riostreetarttour.com/tablet/tours.html;

 

Reportaż powstał w ramach projektu „Build Solid Ground”. Projekt jest finansowany ze środków Unii Europejskiej. Jest częścią Solid Ground międzynarodowej kampanii rzeczniczej Habitat for Humanity, której celem jest poprawa dostępu do ziemi jako krok do uzyskania godnego miejsca do życia.