Kultura świata

Brasilia: miasto – pozbawione ludzkiego wymiaru

Udostępnij

22 kwietnia 1960 roku oficjalnie zainaugurowano Brasílię jako nową stolicę Brazylii, choć nie wszystkie budynki były już ukończone. Ambitny plan prezydenta Juscelino Kubitschka de Oliveiry „pięćdziesiąt lat w pięć” musiał zostać wykonany. Kierował on ogromne zasoby ludzkie do prac budowlanych, a materiały takie jak piasek czy cement transportowano samolotami. Jak pisze Artur Domosławski „Pragnienie wybudowania miasta przyszłości, 1000 km od Atlantyku, miało dowartościować interior i stworzyć równowagę. Nowy przekaz: Brazylia jest wielka i różnorodna; jest krajem równych, o których władza dba w równym stopniu” (Domosławski, 2012). W dniu otwarcia nowej stolicy zobaczono wielki pomnik architektury i brazylijskiej państwowości, ale także korupcję i ogromny deficyt finansowy państwa. Brasília jest miastem zaprojektowanym i zbudowanym od nowa w latach 1956–1960 na podstawie planów urbanistycznych Lucio Costy, w którym większość budynków rządowych i użyteczności publicznej zaprojektował Oscar Niemeyer.


Duński architekt Jan Gehl pisze, że w projektowaniu miasta używa się różnych poziomów skali. Wielka skala jest traktowaniem miasta z lotu ptaka, dbając o rozkład dzielnic, ich funkcje i infrastrukturę komunikacyjną. Średnia skala to projektowanie z perspektywy nisko lecącego helikoptera, które koncentruje się na właściwym umieszczaniu budynków w konkretnych przestrzeniach miejskich. W końcu, mała skala to miasto na poziomie ludzkiego wzroku, jakość krajobrazu odczuwana podczas spaceru po mieście. „Syndrom Brasílii” to według Gehla projektowanie miasta uwzględniające tylko dwie największe skale. Uważa on stolicę Brazylii za katastrofę, gdy postrzega się je z perspektywy człowieka. Jak wyjaśnia, „przestrzenie miejskie są zbyt duże i bezkształtne, ulice nadmiernie szerokie, chodniki i ścieżki za długie i zupełnie proste” (Gehl, s. 197).

1. Pałac prezydencki (oryg. Palácio do Planalto) - Budynek pałacu prezydenckiego został zaprojektowany przez Oscara Niemeyera i oddany do użytku 21 kwietnia 1960 roku. Jest to miejsce pracy prezydenta Brazylii począwszy od urzędowania Juscelino Kubitscheka. Budynek ma cztery piętra i podziemie. Z frontowej strony budynku znajduje się rampa prowadząca do wejścia oraz mównica, z której prezydent oraz jego goście wygłaszają przemówienia.
Oscar Niemeyer to światowej sławy brazylijski architekt urodzony w 1907 roku w Rio de Janeiro, który zmarł w wieku niespełna 105 lat, tamże. Już w latach 40. XX wieku cieszył się uznaniem. Wraz z „papieżem modernizmu” będącym zarazem jego mentorem – Le Corbusierem, zaprojektował siedzibę ONZ w Nowym Jorku. Jego dziełem życia jest zdecydowanie Brasília. Jak mówił początkowo: „miejsce wyglądało jak koniec świata. Wroga, dzika ziemia, bez drzew, bez niczego” (Domosławski, 2012). Obecnie w Brasílii większość budynków administracji państwowej, ale także i tych użyteczności publicznej, została zaprojektowana przez tego architekta.

2. Parlament (oryg. Congresso Nacional do Brasil) - Od początku lat sześćdziesiątych tj. od momentu oddania do użytku budynku parlamentu zaprojektowanego przez Oscara Niemeyera, znajduje się on w Brasílii. Część w kształcie półkuli, położona z lewej strony, jest siedzibą senatu, natomiast ta z prawej – sejmu. Pomiędzy nimi ulokowane są dwa wieżowce, w których znajdują się biura urzędników. Wszystkie te części są połączone ze sobą tunelem. Od frontu znajduje się duży plac zieleni, na którym często organizowane są różne demonstracje.
Budynki rządowe są zlokalizowane w jednej dzielnicy, co jest zgodne z modernistyczną teorią projektowania miast, która segreguje funkcje miasta według poszczególnych dzielnic (Gehl, s. 195). Układ Brasílii przypomina lecącego kondora lub samolot, wzdłuż długich osi – skrzydeł, znalazły się dzielnice mieszkaniowe, wzdłuż krótszej – budynki użyteczności publicznej, a w kokpicie – budynki rządowe (Twardowski, s. 53).

3. Sąd Najwyższy (oryg. Supremo Tribunal Federal) - Budynek pałacu prezydenckiego (władza wykonawcza) znajduje się na placu trzech władz (oryg. Praça dos Três Poderes) wraz z parlamentem (władza ustawodawcza) oraz sądem Najwyższym (władza sądownicza).Budynek sądu najwyższego został wzniesiony na początku lat sześćdziesiątych według projektu Oscara Niemeyera. Na uwagę zasługuje stojąca w pobliżu budynku rzeźba przedstawiająca kobietę, będącą symbolem sprawiedliwości, autorstwa Alfredo Ceschiatti. Ma ona zasłonięte oczy, co ma symbolizować wagę obiektywizmu w wymierzaniu sprawiedliwości i równości wobec prawa.
W architekturze modernizmu dominują budynki - pomniki. Konstruowano je jako pojedyncze obiekty, nie traktując miasta, jako skupiska budynków i przestrzeni publicznej. Ignorowano znaczenie życia społecznego w mieście (Gehl, s. 3).

4. Ministerstwo Sprawiedliwości (oryg. Palácio da Justiça) - Budynek Ministerstwa Sprawiedliwości został oddany do użytku w 1962 roku. Jest to projekt autorstwa Oscara Niemeyera. Główna fasadę budynku pokrywają łuki podobne do tych na budynku Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz asymetryczne fontanny, które są zasilane wodą z dużego, prostokątnego sztucznego stawu znajdującego się przed budynkiem. Stanowi on niewielki ogród wodny z tropikalnymi roślinami z Amazonii.
Do zasad modernistycznego planowania budynków należy m.in. konstrukcja oparta na słupach wykonanych z żelbetu, długie pasmowe okna zajmujące dużą część elewacji, czy też płaski dach mogący pełnić funkcję ogrodu lub tarasu. Obiekty są pozbawionymi dekoracji prostymi, geometrycznymi bryłami.

5. Biblioteka Narodowa (oryg. Biblioteca Nacional de Brasília) - Kompleks Kulturalny Republiki (oryg. Complexo Cultural da República) składa się z budynków biblioteki narodowej oraz muzeum narodowego im. Honestino Guimarãesa. Wszystkie te obiekty zostały zaprojektowane przez Oskara Niemeyera i oddane do użytku w 2006 roku. Na Bibliotekę Narodową składa się audytorium z ponad 500 tysiącami zbiorów, a także liczne czytelnie i sale do nauki własnej.
Kompleks jest usytuowany wzdłuż głównej arterii miasta tzw. Eixo Monumental. W Brasílii wprowadzono utopijną organizację ruchu tworząc szerokie, paradne ulice będące tłem dla monumentalnych budynków, ignorując ruch pieszy i rowerowy. W mieście jest niewiele chodników czy tras przeznaczonych do bezpiecznego poruszania się na rowerach.

6. Muzeum Narodowe (oryg. Museu National Honestino Guimarães) - Budynek Muzeum Narodowego jest uznawany za ikonę architektury modernistycznej na świecie. Został oddany do użytku dopiero w 2006 roku, a jego architektem był Oscar Niemeyer. Jest jakby zakopaną w ziemi ogromna białą kulą, do której wchodzi się po futurystycznym mostku. Wewnątrz jego otwarta przestrzeń jest podzielona na dwa poziomy, które łączy fantazyjna, kręta rampa. Jest to miejsce prestiżowe, w którym pokazywane są jedne z najważniejszych wystaw w Brazylii i w Ameryce Południowej.
Kompleks Kulturalny Republiki jest usytuowany na obszernym placu. O ile ścieżki i ulice są przestrzeniami ruchu, o tyle place to przestrzenie pozostawania i obserwowania tego, co widzimy w promieniu 100 metrów (Gehl, s. 38). Warto tym samym podkreślić, że architektura obserwowana przy prędkości pięciu kilometrów na godzinę (ruchu pieszego) powinna bazować na bogactwie wrażeń zmysłowych – budynki powinny być usytuowane blisko siebie oraz zawierać dużo detali wzmacniających doświadczenia zmysłowe. Z kolei przy prędkości sześćdziesięciu kilometrów na godzinę (ruch samochodowy), dostrzegamy jedynie uproszczone i powiększone budynki, tracąc możliwość uchwycenia szczegółów (Gehl, s. 44).

7. Teatr Narodowy (oryg. Teatro Nacional Cláudio Santoro) - Jest to największy budynek w sferze działalności kulturalnej zaprojektowany przez Oscara Niemeyera, którego budowa choć zaczęta już w 1960 roku, zakończyła się dopiero sześć lat później. Budynek ma kształt ogromnej przyciętej u góry piramidy i mieszczą się w nim trzy obszerne sale – Alberto Nepomuceno na 60 miejsc, Martins Pen na 407 miejsc oraz Villa Lobos na 1407 miejsc, a także duża galeria wystaw sztuki. Od 1989 roku teatr nosi imię słynnego kompozytora Claudio Santoro.
Zarówno w teatrze, jak i w operze odległość 25 metrów, z której ogląda się sztukę, umożliwia dostrzeżenie tego, co dzieje się na scenie i usłyszenie dialogów aktorów, wywołując tym samym u widzów różne nastroje i emocje. Najwyższe ceny osiągają bilety za miejsca na wprost sceny, z niewielkiej odległości i mniej więcej na poziomie wzroku gdyż ich usytuowanie gwarantuje najlepsze doznania (Gehl, s. 36-37).

8. Katedra Matki Bożej z Aparecidy (oryg. Catedral Metropolitana de Nossa Senhora Aparecida) - Budowę katedry według projektu Oscara Niemeyera i Gordona Bunshafta zaczęto w 1958 roku, a ukończono 12 lat później. Kształt katedry jest kojarzony z koroną cierniową Jezusa Chrystusa, gdyż na planie betonowego okręgu o średnicy 71 metrów wyrasta 16 masywnych betonowych przypór, łącząc się na wysokości sklepienia i tworząc koronę. Na jej środku stoi duży masywny krzyż. Przestrzeń pomiędzy betonowymi przyporami wypełniają biało-błękitne witraże.
Katedra jest doskonałym przejawem modernistycznej prostoty formy i minimalizmu. Jej przestrzeń jest definiowana przez słupy będące fundamentem konstrukcji i oświetlenie obszernymi witrażami. Zachowane jest tzw. kontinuum przestrzenne, czyli zatarcie kontrastu między wnętrzem katedry a przestrzenią na zewnątrz.

Materiały źródłowe:
Mariusz Twardowski, Brasilia – Eksperyment urbanistyczno-architektoniczny po sześćdziesięciu latach, Państwo i Społeczeństwo 2017 (XVII) nr 1.

Jan Gehl, Miasta dla ludzi, przeł. S. Nogalski, Wydawnictwo RAM, Kraków 2014.

Artur Domosławski, Dziedzictwo Oscara Niemeyera, Polityka, 12.12.2012, źródło: https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kultura/1533555,1,dziedzictwo-oscara-niemeyera.read

10 of The Most Beautiful Buildings in Brasília, źródło: https://theculturetrip.com/south-america/brazil/articles/10-beautiful-buildings-in-brasilia-brazil-culture-guide/

Reportaż powstał w ramach projektu „Build Solid Ground”. Projekt jest finansowany ze środków Unii Europejskiej. Jest częścią Solid Ground międzynarodowej kampanii rzeczniczej Habitat for Humanity, której celem jest poprawa dostępu do ziemi jako krok do uzyskania godnego miejsca do życia.