Od czasu powstania pierwszej faweli w Rio de Janeiro w 1897 roku, jej mieszkańcy byli przedstawiani jako należący do innego świata społeczno-kulturowego niż pozostałe części miasta. Brak oficjalnych i szczegółowych danych odnośnie faweli w miejskich archiwach czy muzeach, również przyczynia się do podtrzymywania różnych stereotypów na temat tych miejsc i ich mieszkańców. Archiwum Narodowe w Rio de Janeiro zawiera informacje o historii obszarów, na których budowane są fawele, jednak rzadko odnosi się do nich, używając ich nazwy własnej. W 2013 r. Google pod presją władz Rio de Janeiro tymczasowo usunęło słowo „fawela” ze swoich map, co miało na celu zmniejszenia znaczenia tych społeczności (Museums of Counternarratives and Resistance, Part 1).

Niedawne pojawienie się muzeów w fawelach Rio de Janeiro oznaczało zatem istotną zmianę relacji władzy między tymi zmarginalizowanymi społecznościami a miastem. Społeczności faweli, przywłaszczając sobie elitarną instytucję – muzeum – jako własną i dochodząc praw do bycia w niej reprezentowanymi, skutecznie odwracają relacje władzy, które dotychczas wykluczały ich z bycia widocznymi w muzeach i archiwach narodowych (Museums of Counternarratives and Resistance, Part 1).

Muzeum wspólnotowe, czyli  powstałe z inicjatywy członków wspólnoty – w tym przypadku mieszkańców faweli, jest tworzone, by pokazać jej historię z perspektywy jej członków, kwestionując tym samym konwencjonalny sposób, w jaki informacje są przedstawiane zazwyczaj w muzeach. Na przykład Muzeum Maré obala linearny sposób narracji historii. Opowiada historię faweli poprzez dwanaście „etapów”, które nie kończą się, a współistnieją, przedstawiając najważniejsze aspekty życia w Maré. Jest to zarazem jedyne muzeum wspólnotowe z formalną przestrzenią i stałą ekspozycją (Museums of Counternarratives and Resistance, Part 2).

Większość muzeów kontr-narracji powstających w Rio de Janeiro została zainspirowana koncepcją eko-muzeum, która narodziła się w latach 70. XX wieku we Francji (jej autorami byli Georges Henri Rivière oraz Hugues de Varine). Instytucja muzeum ma służyć jako narzędzie konstruowania tożsamości miejsca, reinterpretacji znaczenia przestrzeni i środowiska naturalnego faweli tak, by nadać im wartość (Museums of Counternarratives and Resistance, Part 2).

  

Na fawelę Maré składa się około szesnaście wspólnot rozlokowanych w strefie północnej Rio de Janeiro. Jest to ponad 140 tysięczna wspólnota (według danych ze spisu powszechnego z 2010 roku). Jest to największa fawela w mieście. Muzeum Maré zostało założone w 2006 roku przy lokalnej organizacji pozarządowej Centro de Estudos e Ações Solidárias da Maré.Organizacja zajmuje się wspieraniem edukacji, w tym w szczególności przygotowaniem uczniów szkół średnich do egzaminów na uczelnie wyższe (Museums of Counternarratives and Resistance, Part 2).

Jednym z głównych celów muzeum jest zachowanie wspomnień mieszkańców i historii Maré, by dostarczyć młodym ludziom szacunku i poczucia dumy z miejsca, w którym mieszkają i z którego pochodzą, zwłaszcza gdy w pewnym momencie ich życia decydują się je opuścić np. idąc na studia. Jak mówi dyrektorka muzeum Cláudia Rose Ribeiro da Silva: „chcieliśmy, by nasze dzieci rozumiały, że wspomnienia mogą być narzędziem identyfikacji z ich wspólnotą. Chcieliśmy, by idąc na uniwersytet czuli się dumni z miejsca, z którego pochodzą. By nie czuli, że nie pasują do życia akademickiego lub ogromnej wdzięczności z rozpoczęcia studiów. Oni mają po prostu prawo takie jak inni, by studiować” (Museums of Counternarratives and Resistance, Part 2).

  

Na pierwszej z ekspozycji czytamy, „jeśli życie mierzymy latami, dniami, godzinami przy użyciu kalendarzy i zegarów, to w tym muzeum jest ono mierzone etapami, które nie kończą się, gdyż wszystko się stale zmienia”. Czas jest postrzegany w inny sposób w faweli, ponieważ przemoc i zagrożenie eksmisją sprzyjają koncentracji na dniu dzisiejszym, a przyszłość pozostaje niepewna. Jak podkreśla dyrektora muzem – Cláudia Rose Ribeiro da Silva, „muzeum ciągle się zmienia, tak jak samo Maré, tak jak wszystkie fawele, tak jak życie!” (Museums of Counternarratives and Resistance, Part 2).

W muzeum Maré archiwizowane są dwa rodzaje informacji: o tym, jakie Maré było w przeszłości, a także osobiste opowieści członków wspólnoty. W muzeum znajdują się wycinki o tym miejscu z artykułów czy informacji pochodzących z najważniejszych brazylijskich gazet O Globo oraz Extra (najstarsze nawet z lat 30. XX wieku), jak i zdjęcia, filmy wideo, przedmioty, dokumenty i relacje ustne mieszkańców Maré. Znajdują się w nim także materiały zgromadzone przez różnych badaczy, jak i archiwum wydawanej lokalnie gazety O Cidadão (Museums of Counternarratives and Resistance, Part 3).

  

Muzeum jednakowoż nie koncentruje się na tym, by zbierać informacje o przemocy, handlu narkotykami czy innych negatywnych wydarzeniach, pojawiających się w mediach lokalnych czy ogólnokrajowych i powielających stereotypowe postrzeganie tego miejsca. Jak wyjaśnia archiwista muzeum, „nie ma niebezpieczeństwa, że pewne rzeczy zostaną zapomniane”. Nie chodzi o to, że w muzeum unika się mówienia o przemocy, ale nie ma konieczności jej podkreślania, gdyż jest ona wszechobecna. Głównym celem muzeum jest prezentowanie przedstawień życia w Maré w inny sposób, dzięki czemu kluczowe, negatywne reprezentacje wspólnoty – często pojawiające się w mediach, są dekonstruowane (Museums of Counternarratives and Resistance, Part 3).

Museu de Favela (MUF) to muzeum rozciągające się na obszarze dwóch faweli - Cantagalo, i Pavão-Pavãozinho. Powstało w 2008 roku w ramach programu rozwojowego podnoszącego jakość życia w najuboższych dzielnicach Rio de Janeiro. Ich mieszkańcy otrzymali możliwość bezpłatnego uczestniczenia w różnych kursach oferowanych na uniwersytetach w Rio de Janeiro. Wielu mieszkańców Cantagalo i Pavao-Pavãozinho wykazało zainteresowanie zajęciami z zakresu muzeologii i turystyki, które zainspirowały ich do stworzenia eko-muzeum w ich fawelach. Uznali oni, że fawele mają turystyczny potencjał ze względu na swoje położenie nieopodal największych plaż Rio de Janeiro (The Favela Museum). 

  

Kilka miesięcy po inauguracji działalności muzeum, jego inicjatorzy zinstytucjonalizowali jego funkcjonowanie, rejestrując organizację pozarządową. Członkostwo w niej było otwarte dla wszystkich członków wspólnot tworzących muzeum. Od początku swojego istnienia Museu de Favela było oddolną inicjatywą, skutecznie odpowiadającą na potrzeby lokalnych społeczności z uwagi na partycypacyjny proces planowania działań, stałe konsultacje z członkami wspólnot na każdym etapie ich realizacji, a także jasną i dobrze zorganizowaną strukturę zarządzania organizacją, w tym skuteczny i efektywny system monitoringu i ewaluacji (Community Tourism Project). 

Museu de Favela jest „żywą instytucją” nieposiadającą jednej stałej siedziby, lecz  funkcjonującą w naturalnej przestrzeni wspólnot. W ten sposób mieszkańcy tych społeczności w inny – o wiele bardziej świadomy sposób, zaczęli postrzegać miejsce swojego zamieszkania, podejmując próby nadania mu znaczenia i rekonstrukcji jego przestrzeni. Muzeum oferuje m.in. wycieczki, podczas których pokazywane są mury i domy pomalowane przez mieszkańców faweli w sposób przedstawiający ich codzienne życie, historię tych miejsc, a także ich lokalny koloryt (The Favela Museum).

  

Proces tworzenia kolekcji malowideł ściennych jest najlepszym przykładem działalności Museu de Favela, by zrozumieć sposób, w jaki poczucie zbiorowej tożsamości zostało stworzone i wzmocnione w ramach działalności tej organizacji. Lokalny, choć posiadający renomę w Brazylii, artysta graffiti – Acme czyli Carlos Esquivel (na zdjęciu), starannie zaplanował i zaprojektował trasę tak, by prowadziła przez dwie społeczności tworzące kompleks muzuem (Cantagalo i Pavão-Pavãozinho). Malowidła ścienne ukazują wspomnienia zebrane podczas wywiadów ze starszymi mieszkańcami tych społeczności. Treść murali porusza takie tematy jak pochodzenie i historia; czas wolny, kultura i współistnienie; trudności w przeżyciu; wydarzenia historyczne (The Favela Museum).

Jednym z najważniejszych celów Museu de Favela jest pełnienie roli mediatora pomiędzy różnymi podmiotami czy grupami społecznymi. Osoba, która oprowadza odwiedzających, pokazując im murale, nie jest przewodnikiem a mediatorem międzykulturowym. Organizacja stara się przybliżać do siebie mieszkańców faweli i odwiedzających, opowiadając osobiste historie mieszkańców, podkreślając w ten sposób zdolność tych społeczności do samookreślenia i samostanowienia. Osoby zaangażowane w działalność muzeum to przedstawiciele świata kultury i twórcy zmian, którzy ułatwiają wymianę doświadczeń z innymi fawelami w Rio, przeciwstawiając się ich fragmentacji i pracując nad budowaniem poczucia solidarności między nimi (Community Tourism Project).

 

Źródła: Cykle artykułów w RioOnWatch:

Museums of Counternarratives and Resistance, Part 1: Brazilian Museums In Context, źródło: https://www.rioonwatch.org/?p=43196;

Museums of Counternarratives and Resistance, Part 2: A New Kind of Museum, źródło: https://www.rioonwatch.org/?p=43330;

Museums of Counternarratives and Resistance, Part 3: Maré Museum, źródło: https://www.rioonwatch.org/?p=43384;

The Favela Museum of Cantagalo and Pavão-Pavãozinho [PROFILE], źródło: https://www.rioonwatch.org/?p=45983;

Community Tourism Project Success Factors: Museu de Favela (MUF) Case Study, źródło: https://www.trainingaid.org/news/community-tourism-project-success-factors-museu-de-favela-muf-case-study

 

Reportaż powstał w ramach projektu „Build Solid Ground”. Projekt jest finansowany ze środków Unii Europejskiej. Jest częścią Solid Ground międzynarodowej kampanii rzeczniczej Habitat for Humanity, której celem jest poprawa dostępu do ziemi jako krok do uzyskania godnego miejsca do życia.