Manugueira (z języka portugalskiego – mangowiec) jest fawelą położoną w północnej strefie Rio de Janeiro na wzgórzu o tej samej nazwie. W dzielnicy mieszka około 20 tysięcy osób, a zyskała ona ogromną popularność dzięki ulokowanej w niej słynnej szkole samby. Podczas karnawału ulice faweli toną w kolorowych pochodach tancerek i tancerzy samby oraz mieszkańców Mangueiry. Mangueira jest położona w dogodnym miejscu, niedaleko centrum miasta, w pobliżu słynnego stadionu piłkarskiego Maracanã.

Brazylijski Instytut Geografii i Statystki (IBGE – Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística) to instytucja działająca w Brazylii od 1934 roku, która zbiera dane statystyczne, geodezyjne, kartograficzne i geograficzne. Zajęcie budynku w faweli Mangueira, w którym do 2002 roku mieścił się Instytut, było spontanicznym aktem jej mieszkańców tj. nie był on wspierany przez którąkolwiek z organizacji działających na rzecz dostępu do mieszkań przez najuboższych.

Jednym z największych ruchów społecznych w Brazylii jest ten związany z problemem mieszkaniowym. W 1988 roku powstała Narodowa Unia na rzecz godnych warunków mieszkaniowych (UNMP – União Nacional por Moradia Popular), która obecnie skupia około 200 tysięcy członków oraz wiele pomniejszych organizacji i inicjatyw społecznych na terenie całego kraju (Meir, 2015). Aby osiągnąć swój cel, polegający na zagwarantowaniu konstytucyjnego prawa do godnych warunków mieszkaniowych oraz szerokiego poparcia dla społecznej funkcji własności nieruchomości czy ziemi, członkowie UNMP stosują dwie strategie (Meir, 2015). Pierwszą z nich jest zajmowanie opuszczonych budynków w śródmiejskich obszarach najważniejszych miast Brazylii, opieranie się eksmisjom i wywieranie nacisku na samorządy, aby odnowiły pustostany i przekształciły je w budynki mieszkalne. Drugą strategią jest zajmowanie nieproduktywnych, wolnych gruntów na peryferiach miast i budowanie autonomicznie zarządzanych spółdzielni mieszkaniowych.

Squattersi mieszkali w budynku IBGE w fatalnych warunkach, bez odpowiednich warunków sanitarnych, w tym dostępu do toalet i bieżącej wody. Mieszkańcy budynku kąpali się w kontenerach na śmieci, polewając się szlauchem z zimną wodą. Prąd czerpali, podłączając się nielegalnie do słupów elektrycznych stojących w pobliżu budynku. Czasami w wyniku zwarcia dochodziło do pożarów, w których niektórzy mieszkańcy IBGE tracili cały dobytek. Czas wolny spędzali oglądając telewizję, grając w karty, a dzieci – bawiąc się na dziedzińcu. Większość mieszkańców prowadziła nieformalną działalność ekonomiczną – zbierając śmieci czy jako uliczni sprzedawcy (IBGE Building Demolition, Part 1).

W niedzielę 13 maja 2018 roku przypadła 130. rocznica zniesienia niewolnictwa w Brazylii. Na ten dzień wyznaczono termin zburzenia dawnego budynku IBGE w faweli Mangueira, w północnej strefie Rio de Janeiro. Budynek był zamieszkiwany od mniej więcej 2002 roku przez około trzystu bezdomnych i członków ubogich rodzin (choć według mieszkańców IBGE było ich dwa razy tyle, a władze miasta celowo zaniżały liczbę squattersów) (IBGE Building Demolition, Part 1). Marcelo Crivella – aktualny burmistrz Rio de Janeiro – obiecał mieszkańcom IBGE mieszkania zastępcze w zamian za opuszczenie przez nich budynku. Przed wyburzeniem IBGE usunięto z budynku 856 ton śmieci. Squat IBGE funkcjonował również jako miejsce hazardu i handlu narkotykami.

Niewolnictwo w Brazylii ma długą historię i wywarło ogromny wpływ na uformowanie się dzisiejszej struktury społeczno-ekonomicznej tego kraju. Aż do XV wieku, czyli do okresu wielkich odkryć geograficznych jego natura była inna, gdyż status niewolnika nie był związany z kolorem jego skóry czy pochodzeniem etnicznym (Bucciferro, s. 173). Od przełomu XV i XVI wieku zaczął się transatlantycki handel niewolnikami, który w kolejnych stuleciach przybrał niespotykaną wcześniej skalę. Ponad kilkanaście milionów Afrykanów zostało przetransportowanych do obu Ameryk (wielu zginęło w drodze z powodu fatalnych warunków sanitarnych i chorób panujących na statkach), by spędzić resztę życia, pracując na ogromnych plantacjach cukru, kawy, tytoniu, bawełny czy innych towarów eksportowanych w tamtym czasie głównie do Europy (Bucciferro, s. 173). Handlarze niewolnikami uzasadniali stosowanie przemocy stanowiącej fundament systemu pracy niewolniczej, teoriami mówiącymi o nierówności ras ludzkich. 

Mieszkańcy Brazylii stanowią społeczeństwo wieloetniczne i wielorasowe, a podział na grupy, bazujący m.in. na pochodzeniu i przynależności etnicznej oraz kolorze skóry, datuje się od mniej więcej końca XVIII wieku, kiedy podczas spisów ludności zaproponowano pierwsze klasyfikacje przynależności rasowej Bucciferro, s. 174). Zgodnie z powszechnym spisem demograficznym przeprowadzonym w 2010 roku, brazylijską populację stanowią współcześnie: „brancos” (biali) – 47%, „pretos” (czarni, Afro-Brazylijczycy) – 43%, „pardos” (ludność pochodzenia mieszanego) – 7.5%, „indígenas” (Indianie, rdzenni mieszkańcy) – 1.1%, „amarelos” (ludność pochodzenia azjatyckiego) – 0.5%. Warto zaznaczyć, że istnieje wiele stereotypów odnośnie każdej z tych grup, utrudniając przekraczanie pewnych barier wynikających z różnic w ich statusie społeczno-ekonomicznym. 

Wybór daty zburzenia IBGE przez burmistrza Marcelo Crivellę był symboliczny. Po tym, jak sam nacisnął przycisk, aby uruchomić materiały wybuchowe, które przekształciły budynek w ruiny, wygłosił mowę porównującą zrównanie z ziemią budynku IBGE do zniesienia niewolnictwa. Mówił m.in., że „13 maja to nie tylko Dzień Matki; to także dzień, w którym niewolnicy zostali wyzwoleni. A dzisiaj upadła kolejna senzala (kwatera niewolników, szczególnie pochodzących z kontynentu afrykańskiego), być może jedna z ostatnich w Rio […] Mieszkało tu wielu niewolników. Nie ma innego sposobu, aby opisać ich życie. Ci ludzie żyli w cieniu, bez wody i bez prądu, tak jak w senzali” (IBGE Building Demolition, Part 1). Porównując squat do senzali i nazywając jego mieszkańców „niewolnikami”, burmistrz Rio de Janeiro wykazał ogromny brak wrażliwości i szacunku nie tylko wobec byłych mieszkańców IBGE, których brutalnie eksmitował z budynku przed jego zniszczeniem, ale także wobec historii czarnych Brazylijczyków. 

Niechlubne dziedzictwo okresu niewolnictwa trwa do dziś, wyrażając się w rasizmie przede wszystkim wobec „pretos” (Afro-Brazylijczycy) czy „pardos” (ludność mieszana) widocznym w dostępie do służby zdrowia, edukacji (od szkół podstawowych po uniwersytety) czy wynikającej z tego segregacji rasowej na rynku pracy.  Porównanie squatu do senzali choć mające charakter deprecjonujący, a wręcz opresyjny z uwagi na burzliwą historię Brazylii, można rozpatrywać także w kontekście narodzin społecznego oporu u grup represjonowanych czy marginalizowanych. Przez kilka stuleci zniewolone społeczności próbowały stawiać opór i uciekać z plantacji. Ci najodważniejsi tworzyli „quilombos” (osady i wspólnoty zbiegłych niewolników na trudno dostępnych terenach). Podobnie w squatach rozwija się ruch społeczny powiązany z zapewnieniem dostępu do odpowiednich warunków mieszkaniowych, a ich mieszkańcy stają się w ten sposób bardziej świadomi swoich praw obywatelskich.  

Zmniejszeniu nierówności opartych o kryteria rasowe jest możliwe poprzez zmiany kulturowe i wzmocnienie pozycji politycznej grup marginalizowanych. Sytuacja grup nie-białych znacznie poprawiła się w Brazylii po objęciu władzy w 1930 roku przez Getúlio Dornellesa Vargasa, który dążąc do uprzemysłowienia kraju pozbawił wpływów właścicieli ziemskich, a także dzięki boomowi gospodarczemu w latach 50. XX wieku (Bucciferro, s. 184). Grupy nie-białe były masowo zatrudnienie w przemyśle, co wpłynęło na poprawę ich sytuacji społeczno-ekonomicznej i podniesienie jakości życia. Lata dyktatury wojskowej od połowy lat 60. do połowy lat 80. XX wieku przyczyniły się do dyskryminacji zawodowej nie-białej ludności Brazylii (Bucciferro, s. 184) Ich sytuacja zaczęła się znowu poprawiać w ostatnich dziesięcioleciach poprzez ukierunkowanie działań różnych podmiotów na zmniejszenie systemowych nierówności rasowych. Nadal jest ona jednak trudna, czego dobrym przykładem jest problem mieszkaniowy dotykający głównie nie-białych Brazylijczyków.

Sprowadzając byłych mieszkańców squatu IBGE do statusu niewolników, burmistrz Marcelo Crivella umieścił ich w kontekście od lat nierozwiązanego kryzysu mieszkaniowego w Brazylii. Stosunek władz kraju czy burmistrzów poszczególnych miast wyrażany w tego typu porównaniach nie przyczynia się do rozwiązania tego problemu. Kryzys ten jest jednym z najpoważniejszych na świecie i można go rozwiązać jedynie poprzez aktywną politykę mieszkaniową i skuteczne działania publiczne na dużą skalę. Obecnie szacuje się, że ponad 6 milionów brazylijskich rodzin jest bezdomnych, przy czym istnieje ponad 7 milionów pustych budynków (nie tylko mieszkalnych) (IBGE Building Demolition, Part 2). Innymi słowy, deficyt mieszkań nie jest spowodowany brakiem przestrzeni, a wynika z wadliwego sposobu dystrybucji zasobów. To odwieczna gra – spekulacja cen gruntów i nieruchomości prowadzona przez ich właścicieli, w tym podmioty rządowe, która uczyniła Rio jednym z obecnie najdroższych miast na świecie.

 

Materiały źródłowe:

Źródło zdjęć: https://www.flickr.com/photos/catcomm/

Justin R. Bucciferro, „Racial Inequality in Brazil from Independence to the Present”, w: Luis Bértola, Jeffrey G. Williamson (red.), Has Latin American Inequality Changed Direction? Looking Over the Long Run, Madison 2017, s. 171-194.

IBGE Occupation Eviction in Mangueira: ‘You have five minutes to leave’, 2018, źródło: https://www.rioonwatch.org/?p=43269;

IBGE Building Demolition, Part 1: Mayor Crivella Calls Former Occupants ‘Slaves’, 2018, źródło: https://www.rioonwatch.org/?p=43795;

IBGE Building Demolition, Part 2: Occupation as a Legitimate Act, 2018 źródło: https://www.rioonwatch.org/?p=44023;

Brian Meir, A Brief Look at Brazilian Social Movements, 2015 źródło: https://www.brasilwire.com/brazilian-social-movements/;

 

Reportaż powstał w ramach projektu „Build Solid Ground”. Projekt jest finansowany ze środków Unii Europejskiej. Jest częścią Solid Ground międzynarodowej kampanii rzeczniczej Habitat for Humanity, której celem jest poprawa dostępu do ziemi jako krok do uzyskania godnego miejsca do życia.