2012-09-21

1. Krótki wstęp – co najbardziej wpłynęło na rozwój suahilijskiej literatury?

Historia suahilijskiej literatury sięga już czasów średniowiecza – choć zachowało się niewiele jej zabytków z tego okresu. Pierwsze teksty spisywane były przy użyciu alfabetu arabskiego, dostosowanego do dźwięków występujących w języku suahili. Były to kroniki wschodnioafrykańskich miast portowych, korespondencja, biografie handlarzy i podróżników, czy poezja. Autorami tych dzieł byli głównie arabscy i perscy przybysze, więc ich forma zbliżona jest do podobnych tekstów pochodzących z Bliskiego Wschodu.  
Literaturę w języku suahili dzielimy tradycyjnie – na lirykę (Ushairi), dramat (Tamthilia) i epikę (Riwaya).  Poniżej omówienie kolejnych gatunków i ich najważniejszych przedstawicieli – podróż po twórczości „ludzi wybrzeża”  zaczniemy od tradycyjnej poezji, przez wiersze bardziej współczesne dojdziemy do suahilijskiego dramatu, po czym zagłębimy się w tematykę powieści. Mamy nadzieję, że ta skrócona dawka informacji zachęci do dalszego obcowania z literaturą w języku suahili.

2. Poezja i jej dzieje

Najstarszym i najbardziej chyba poważanym gatunkiem literackim w Afryce Wschodniej jest poezja. Szczególny jej rozkwit przypada na wiek XVIII i pierwszą połowę XIX., kiedy to tworzyli tacy wielcy poeci, jak Sajid Mansab, Sajid Aidarusi, czy Sajid Abdallah. Wszyscy trzej pochodzili z tego samego rodu, a wiersze ich należały do nurtu poezji religijnej. Poematy te miały na celu popularyzowanie islamu wśród mieszkańców Wybrzeża – recytowane były w meczetach i podczas spotkań muzułmańskiej ludności. Często opowiadały o życiu Proroka (maghazi), lub o cudownie zwiastowanych narodzin Mahometa (maulidi); czasem miały charakter moralizatorski – instruowały jak powinien zachowywać się dobry Muzułmanin.
Nie tylko tematyka religijna była poruszana we wczesnych suahilijskich poematach. Popularne były w XIX w. również kwestie polityczne, najczęściej związane z walką mieszkańców Mombasy z panującą wówczas na Zanzibarze dynastią Sajidów. Pierwszym poetą, poruszającym tematy świeckie i znanym z imienia był Muyaka bin Haji al-Ghassaniy (znany po prostu pod imieniem Muyaka). Pisał on zarówno na tematy polityczne, jak i społeczno obyczajowe. Jeden z jego utworów jest zapisem fikcyjnego dialogu między dłużnikiem i jego przyjacielem – obrazuje on rozwarstwienie majątkowe ówczesnych mieszkańców Wybrzeża. Muyaka tworzył też satyryczne, krótkie wierszyki, podobne do polskich fraszek. Wyśmiewał w nich przywary suahilijskiego społeczeństwa, często nawiązując do konkretnych postaci, które były mu znane. 
W bardziej współczesnych nam czasach  poezja wciąż jest ważnym gatunkiem literackim w suahili. Poza autorami wyraźnie nawiązującymi do arabskich tradycji, jak Amri Abedi i Ahmad Nassir. Ważne jest nazwisko Euphrase'a Kezilahabiego (które jeszcze się pojawi), gdyż to on właśnie eksperymentując nad swoją poezją, rozpoczął nurt wolnych i białych wierszy w suahili.

3. Ebrahim N. Hussein i dramaturgia

Początek XX wieku to dla Afryki Wschodniej burzliwy okres. W Tanzanii, sprawujący władzę Niemcy wykorzystują ludność do niewolniczej niemal pracy, by zwiększyć eksport bawełny. W 1905 roku kilka grup Tanzańczyków buntuje się. Z pomocą szerzącego się właśnie mitu o istnieniu magicznej wody, która chroni przed niemieckimi kulami rozpoczynają powstanie przeciwko kolonizatorom, od suahilijskiej nazwy wody - „maji” - zwane Powstaniem Maji Maji. Powstanie zostaje stłumione w 1907 roku, ale w świadomości Tanzańczyków pozostaje ważnym symbolem buntu i walki o wolność.
Wydarzenia towarzyszące walce z Niemcami stają się kanwą dla wielu poematów i dramatów, chwalących dzielnych tanzańskich żołnierzy. Wspomnienia okropieństw wojny stanowią też przestrogę dla późniejszych pokoleń. Jedną z najważniejszych sztuk teatralnych, której akcja opiera się na historycznych wydarzeniach jest „Kinjeketile” z 1969 roku autorstwa Ebrahima N. Husseina. Dramat ten jest uważany za narodowy utwór literacki Tanzanii, obowiązkowo czyta go młodzież w szkołach i odwołuje się do niego wielu współczesnych nam autorów. „Kinjeketile” w innowacyjny sposób łączy zachodni dramat z tradycyjnym suahilijskim „składaniem” wersów – przez to sztuka miała duży wpływ na późniejszych autorów dramatów.
Inną autorką sztuk teatralnych była Penina Muhando. Ona również eksperymentowała z formą, lecz tematy, które poruszała były trochę mniej istotne z puntu widzenia narodu. Akcja jej dramatów rozgrywała się wokół bardziej obyczajowej tematyki – jest autorką takich sztuk, jak „Hatia”(„Wina”), czy „Heshima yangu” („Moja godność”)

4. Shaaban Robert – wybitna postać literatury suahili

Nie sposób mówić o literaturze suahili, nie wspominając postaci Shaabana Roberta. Nazywany jest on często „ojcem współczesnego języka suahili”. Był autorem bardzo płodnym: swoją pisarską karierę zaczął od poezji, w której poruszał tematy ważne dla lokalnych, rdzennych społeczności. Był dumny z tego, że był Afrykańczykiem czystej krwi, co podkreślał na każdym kroku. Chciał tym samym przeciwstawić się ówczesnej tendencji do wyszukiwania sobie chociaż śladów szlacheckiego (czyli arabskiego lub perskiego) pochodzenia. Pierwszy tomik wierszy Shaabana Roberta, „Pambo ya lugha” był tak istotnym wydarzeniem dla wschodnioafrykańskiego życia literackiego, że już rok po jego wydaniu na rynku pojawiła się autobiografia pisarza - „Maisha yangu” („Moje życie”). Pomyślana została ona raczej jako zbiór krótkich opowiadań, sentencji  i szkiców, raczej niż typowa autobiograficzna narracja. Wiele miejsca autor poświęca przedwcześnie zmarłej żonie, Aminie. Zdaniem badaczy, dzieło to miało bardzo duży wpływ na literaturę w języku suahili. Jak pisze polski znawca języka i kultury Suahili, Rajmund Ohly: „Po raz pierwszy mamy tu do czynienia z prozą, która odbiega stylem i formą zdecydowanie od dotychczasowej – głównie podróżniczej i etnograficznej – i zaczyna wkraczać głęboko w świat osobistych doznań. Jednocześnie jednak czyni to powoli, wyrasta bowiem z dotychczasowych norm literackich, przekształca je w oczach współczesnych, dążąc do unowocześnienia artystycznego wyrazu myśli pisarskiej”  Kariera pisarska Shaabana Roberta na tym się nie kończy. W kolejnych (już) powieściach porusza tematykę polityczną i społeczną, krytykuje zastany, kolonialny porządek rzeczy i mentalność ludzi.   Popularyzuje zupełnie nowy w Afryce gatunek literacki – esej i do końca swojego życia w 1962 roku pozostaje bardzo wpływowym autorem.  

5. Współczesna proza suahilijska

Obecnie, powieści, eseje, czy opowiadania są bardzo popularne w Afryce Wschodniej. Literaturę popularną nazywa się wyrażeniem fasihi pendwa. Codzienne gazety wydają często powieści w odcinkach, na ulicach można kupić książki ulubionych autorów.  Gatunków suahilijskiej prozy jest tyle, ilu autorów i autorek: niektórzy pisują powieści kryminalne i detektywistyczne, które potem są czytane z wypiekami na twarzach – pierwszym autorem tego typu był Muhammad Said Abdulla, który napisał „Mzimu wa watu wa kale” („Cmentarz przodków”). Najbardziej znaną powieścią z tego nurtu jest niewątpliwie „Simu ya Kifo” („Telefon śmierci”) autorstwa Faraji'ego Katambulli.
Inni pisarze poruszają tematy bliższe społeczeństwu – nieszczęśliwe miłości, trudy życia, społeczne konflikty. Tak tego typu literaturę opisuje Mikhail D. Gromonov: „W „Dunia Mashaka Makuu” - „Świat jest pełen wątpliwości” Lamira Omara (2003), młoda dziewczyna Yasibu umiera w wyniku romansu z koleżanką ze szkoły, Pazią. Podobny los dotyka Janet w „Uhondo Mchungu” - „Gorzki wybór” Mosesa Andere (2005). Młody mężczyzna, Hatibu, w „Nazikumbuka Ndoto”- „Pamiętam moje sny” Alego Hassana Njamy (2004) popełnia samobójstwo, gdy dowiaduje się, że jego dziewczyna, Shani, wybiera ślub ze starszym bogaczem...”  Myślę, że ten krótki cytat wystarczy, by zorientować się w tematyce preferowanej przez czytelników i autorów fasihi pendwa.
Fasihi dhati to literatura „poważna”: ważną dla niej postacią jest bez wątpienia Euphrase Kezilahabi. Ten tanzański poeta i prozaik jest autorem wielu znaczących powieści, w których porusza tematy palące dla społeczeństwa. W utworze „Rosa Mistika komentuje wpływy zachodnich kultur na rdzenne społeczności wschodnioafrykańskie a w „Kichwamaji” dotyka kwestii konfliktu międzypokoleniowego. Z kolei w „Gamba la nyoka” odważnie krytykuje tanzański socjalizm, zwany Ujamaa.
W Kenii natomiast, za najlepszego obecnie autora jest uważany Ken Walibora - autor  społeczno-obyczajowej książki „Siku Njema”, która pierwszy raz ukazała się w 1996 roku. Walibora jest ważną postacią również ze względu na swoje zaangażowanie w rozwój języka suahili w Kenii – dzięki jego pracy powstają suahilijskie wydania programów telewizyjnych i tworzone są nowe terminy dla angielskich słów i wyrażeń.
-------
Suahili jest językiem, w którym powstaje wiele powieści, opowiadań, sztuk teatralnych, czy wierszy. Nie sposób w krótkim tekście przedstawić bogactwa tej literatury i opisać każdego z autorów, który zapisał się w jej historii. Mamy nadzieję więc, że to skromne wprowadzenie zainspiruje do literackich poszukiwań i wyjątkowych odkryć, związanych z utworami tworzonymi w języku suahili i pomoże przekonać się, że nie tylko wśród znanych nam języków i kultur możemy znaleźć prawdziwe perełki.

 

Trochę poezji suahilijskiej on-line:
http://kitoba.com/pedia/Amina.html – Amina, wiersz Shaabana Roberta z tłumaczeniem po angielsku i nagraniem
http://www.poetrytranslation.org/poems/filter/language/Swahili – tłumaczenia kilku współczesnych wierszy suahilijskich (na angielski)
http://www.mwambao.com/mashairi.htm – kilkanaście wierszy wraz z tłumaczeniami na angielski